Της Σταυρούλας Σαμαρτζίδου, Αρχαιολόγου -Έπιατημ. Βοηθού
Άρχαιολ. Μουσείου Καβάλας.
Για κάθε περίοδο της ιστορίας μας, τα αρχαιολογικά ευρήματα μαζί με τις γραπτές πηγές άποτελουν τούς πιό πολύτιμους οδηγούς μας στην προσπάθεια της γνώσης τού παρελθόντος και συγχρόνως τις βασικές πηγές της ιστορίας της τέχνης.
Στην Ανατολική Μακεδονία και ειδικότερα στην περιοχη του νομου Δράμας οι άρχαιολογικές μαρτυρίες μαζί με τις πληροφορίες των άρχαίων ιστορικών μας φανερώνουν μία συνέχεια ζωής και πολιτιστικής έξέλιξης από τα προϊστορικά χρόνια ως τα βυζαντινά .Ενας άρκετα μεγάλος άριθμός προϊστορικών έγκαταστασεων έχει έπισημανθει κυρίως κατα την διάρκεια έπιφανειακών ερευνών και σε δοκιμαστικές η συστηματικές άνασκαφές. στις τελευταίες άνηκει η άνασκαφη στην «τούμπα» των Σιταγρών, στις χρονιές 1968-1971, ένώ περιορισμένη στρωματογραφικη άνασκαφη έγινε στα 1965 στην «μικρη τούμπα» Πετρούσας.
Οι πιό πρόσφατες άνασκαφές σε προϊστορικές θέσεις έγιναν κατα το 1977/1978 στα χωριά ’ Εξοχη και Ποταμοι καθώς και το καλοκαίρι του 1979 στη Βιομηχανικη ζώνη της Δράμας.
Οι μέχρι σήμερα γνωστές θέσεις στο νομό Δράμας αντιπροσωπεύουν τις δύο βασικές περιόδους της προϊστορίας, τη Νεολιθικη και την έποχη του Χαλκου και πολύ λίγο την εποχη του Σιδη ρου, πού βασικά έδώ θεωρείται άκόμα προϊστορική, γιατί η πρώτη Ιστορικη πληροφορία της περιοχης άναφέρεται στούς χρόνους της ελληνικής αποίκησης στην Ανατολική Μακεδονία.
Εϊναι φανερό από ,τον άριθμό των νεολιθικών θέσεων ότι η εύφορη πεδιάδα της Δράμας, άνα μεσα στούς ορεινούς όγκους του Φαλακρου, Μενοι κιου και Παγγαίου, πρόσφερε τις άπαραίτητες προυποθέσεις για την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και το έναυσμα για την νεολιθικη επανάσταση, πού έδωσε στον άνθρωπο την δυνατοτητα να έλέγχει τα έφόδια της τροφη ς του. οι 11 γνωστοι νεολιθικοι οικισμοι της πεδιάδας της Δράμας βρίσκονται σε μικρούς λόφους η « τούμπες» στα χωριά Πετρούσα, Μυλοπόταμος, Ξηροπόταμος, Μεγαλόκαμπος, Καλός Αγρός, Σιταγροι , Καλαμπόκι, Δοξότο καθώς και στην πόλη της Δράμας, νότια από το σημερινό νεκροταφείο.
Την πληρέστερη προϊστορική στρωματογραφία από όλες τις νεολιθικές θέσεις της Ανατολ. Μακεδονίας και Θράκης την συνανταμε στον οικισμό των Σιταγρών, όπου η συστηματικη άνασκαφη έδωσε συγχρόνως και τις σημαντικότερες πληροφορίες για τη γεωργία και κτηνοτροφία της περιοχής.
"Ετσι η μελέτη και η παρουσίαση και μόνο αυτού του οικισμού μπορεί να μας δώσει μιά σχεδόν πλήρη εικόνα της νεολιθικής άγροτικης ζωής στην πεδιάδα της Δράμας (4.400-2.700 π.Χ.).
Σύμφωνα λοιπόν με τίς άνασκαφικές μαρτυρίες, τα πλουσιότατα δηλ. εύρηματα σπόρων στον οικισμό, τίς σημαντικότερες καλλιέργειες δημητριακών άποτελουσαν το σιταρι και το κριθάρι και από τα όσπρια το λαθούρι και η φακή κουκούτσια από άγρια σταφύλια φανέρωσαν το παλιότερο μέχρι στιγμής εύρημα καλλιεργημένης άμπέλου στην περιοχή τού Αιγαίου.
Για την κτηνοτροφία στην ίδια περιοχη πολύτιμες πληροφορίες έδωσαν τα ειδώλια ζώων και κυρίως τα όστα ζώων της άνασκαφη ς, πού η έξέταση τους έδειξε την έξημέρωση και έκτροφη μεγάλου άριθμοΰ χοι ρων κυρίως για το κρέας τους, καθώς και άρκετων βοοειδών και προβάτων για πολλαπλές χρήσεις.
Στον ίδιο οικισμό κατα την νεολιθικη περίοδο διαπιστώθηκαν μιά πρωταρχικη φάση έμπορίου κοσμημάτων από όστρεο (SPONDYLUS), μιά πρώτη άμεση μαρτυρία για την ύπαρξη ύφαντικης σε άποτύπωμα ύφάσματος στη βάση άγγείου , καθώς και μιά πρώτη χρηση χαλκού, άλλά για πολύ μικρά άντικείμενα,
’ Από τον οικισμό των Σιταγρών καθώς και από την τούμπα Δοξάτ-τεπέ τού Δοξάτου προέρχεται και μία πολύ σημαντικη σείρά ειδωλίων πού η ποικιλία και η πρωτοτυπία τους μας αφήνουν να συμπεράνουμε ότι κατα την διάρκεια της νεώτερης νεολιθικής περιόδου, η Άνατολ. Μακεδονία, και ιδιαίτερα η πεδιάδα της Δράμας, άποτελοΰσε ένα από τα πιό σημαντικά κέντρα είδωλοπλαστικης.
Η νεολιθικη έποχη υπη ρξε μία περίοδος μεταβολών και εξελίξεων.
Ωστόσο το έμπόριο μαζί με κάποια χειροτεχνικη έξειδίκευση και μαζί με την φυσιολογικη αύξηση τοΰ πληθυσμού δημιούργησε τίς συνθήκες πού έκαναν δυνατη την έναρξη της έποχη ς τού Χαλκού.
Ενας σημαντικός άριθμός οικισμών αντιπροσωπεύει και αύτη την προϊστορικη περίοδο στον νομό Δράμας και κυρίως την πρώιμη έποχη της Χαλκοκρατίας.
“Ετσι έχουν έντοπισθεί γενικά περίπου 15 οικισμοι με ευρηματα χρονολογημένα στην έποχη τού Χαλκού στα χωριά Πετρούσα, Μυλοπόταμος, Σιταγροι , Καλός ’Αγρός, Ανω Συμβολη , Μικροπόταμος, Ξηροπόταμος, Δοξάτο, Καλλίφυτος, Νικηφόρος, Πλατανιά και Ποταμοι (πεδιάδα Νέστου) καθώς και στην πόλη της Δράμας.
Σε πολλούς η έποχη της Χαλκοκρατίας αποτελεί έξέλιξη της νεολιθικής περιόδου, ένώ σε άλλους δέν διαπιστώθηκε νεολιθικό ύπόστρωμα.
Και πάλι τα σημαντικότερα εύρηματα (κεραμική, αρχιτεκτονικά καταλοιπα) άποκαλύφθηκαν στις άνασκαφές τοΰ οικισμού των Σιταγρών, πού έρημώθηκε πρίν από το τέλος της πρώιμης έποχης τού Χαλκού (2.000 π.Χ.).
' Αγνωστη σχεδόν μέχρι πρίν λίγα χρόνια στην περιοχη της Δράμας η ύστερη έποχη της Χαλκοκρατίας άντιπροσωπεύεται ση μερα με τα εύρη ματα έξι προϊστορικών οικισμών (άναμεσα στις θέσεις πού άναφέρθηκαν παραπάνω).
'Οπωσδηποτε πολλά καινούρια στοιχεία θά προσθέσουν και οι ύπό δημοσίευση άνασκαφές των Ποταμών και της ' Εξοχης.
Στην άμέσως έπόμενη περίοδο, δηλ. στην έποχη του σιδήρου, άνηκει σύνολο ταφικών τύμβων πού έντοπίστηκαν στην περιοχη της Βιομηχανικης Ζώνης της Δράμας και αποτελούν την μόνη θέση της εποχής αυτής.
Στούς 3 τύμβους πού ανασκάφτηκαν βρέθηκαν ταφές-καύσεις, ταφές σε τεφροδόχα άγγεία και σε πιθάρια μαζί με διάφορα κτερίσματα.
Μοναδική , από όσο γνωρίζουμε, είναι η ταφη ζώου (σκύλου) σε πιθάρι πού βρέθηκε σε έναν από τούς άνασκαμμένους τύμβους μαζί με ταφές-καύσεις ανθρώπων.
’ Ιδιαίτερο ένδιαφέρον παρουσιάζουν και τα άγγεία των τύμβων, τοπικά θρακικά μαζί με έπείσακτα από την νότια ' Ελλάδα, ένώ για πρώτη φορά φαίνεται καθαρά στούς τύμβους η άμεση σχέση των εύρημάτων της Ανατολικής Μακεδονίας με τα άντίστοιχα της Κεντρικής, και ιδιαίτερα των προϊστορικών τύμβων της Βεργίνας.
Οι πρώτοι Μακεδόνες εγκατασταθηκαν στην ' Ανατολικη Μακεδονία μετα το 479 π.Χ., όταν κατακτηθηκε από τον ' Αλέξανδρο Α' η Βισαλτία.
Εκατον σαράντα χρόνια άργότερα ό Φίλιππος Β' κατέλαβε και την ύπόλοιπη περιοχη της 'Ανατολικης Μακεδονίας, μεταξύ Στρυμόνα και Νέστου.
Λείψανα από την κλασσικη περίοδο της περιοχη ς της Δράμας έχουν καταγραφεί από παλιούς μελετητές (HEUSEY, Μερτζίδης), άλλά καταστράφηκαν η χάθηκαν κατα την διάρκεια των πολέμων και της κατοχής.
Κάπως περισσότερες άρχαιολογικές μαρτυρίες ύπάρχουν για την ελληνιστικη περίοδο.
Ό περιορισμένος άριθμός και η σποραδικότητα των εύρημάτων στην ίδια την πόλη της Δράμας όφείλεται κυρίως στην μεγάλη έπίχωση πού δημιουργήθηκε, πάνω από τα στρώματα της κλασσικής και ελληνιστικής εποχης, από την μεταφορά και συσσώρευση χωμάτων από χειμάρους και τη συνεχη έγκατοι κηση του χώρου κατα τούς Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους.
Ετσι π.χ. στη δοκιμαστικη άνασκαφικη έρευνα πού έγινε από την Αρχαιολογικη 'Υπηρεσία το 1972 στο προαύλιο του ναού των Ταξιαρχών, βρέθηκε έπίχωση πέντε μέτρων. ’ Από τα πράγματα, λοιπόν, είναι κάτι παραπάνω από πολύτιμο για την ιστορία της πόλης κάθε άρχαιολογικό στοιχείο πού ύπάρχει η πού διαπιστώνεται καί, οπωσδη ποτε, άπαραίτητη η συμβολη όλων.
τα επιγραφικά μνημεία της έποχη ς αύτης μας δίνουν κυρίως πληροφορίες για τη θρησκεία και τίς λατρείες της περιοχής.
Ήδη από τον Στ. Μερτζίδη και από έπιγραφές πού δέν σώθηκαν ώς τίς μέρες μας είναι γνωστές οι λατρείες Ίσιδας, Απόλλωνα,'Ηρακλη και Διόνυσου.
Ιδιαίτερα σημαντικη φαίνεται η λατρεία τού Διόνυσου πού φημισμένο άλλωστε μαντείο του άναφέρεται από τον 'Ηρόδοτο και τον Εύριπίδη, στην κορυφη του Παγγαίου.
Την ύπαρξη ίερου του Διόνυσου στην περιοχη της Δράμας ηδη από τα πρώιμα έλληνιστικά χρόνια βεβαίωσε νέα άναθηματικη έπιγραφη των χρόνων αύτών, καθώς και 4 άναθηματικές έπιγραφές στον Διόνυσο από βάθρα και προτομη γενειοφόρου θεού, των ύστερων ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, πού βρέθηκαν τυχαϊα σε μπάζα από άγνωστο οικόπεδο της πόλης το 1970.
Την τοπικη λατρεία του Διόνυσου σ’ όλη την περιοχη μαρτυρεί ένα ακόμα εύρημα, ένα μαρμάρινο κεφάλι γενειοφόρου θεού, πιθανότατα Διονύσου, στην Καλλιθέα της Δράμας.
Σημαντικό και ιδιαίτερα ένδιαφέρον στοιχείο για την ιστορία της πόλης αποτελεί και η ανακάλυψη κατα το 1977, σε μεγάλο βάθος, καμαροσκεπους ταφου στην όδό Τροιας.
Η θέση του μας δίνει την δυνατοτητα να τοποθετηςουμε και την έλληνιστικη πόλη στα όρια περίπου της μεσαιωνικης.
Ό ταφος, χαρακτηριστικός «μακεδονικός», με «δρόμο» βαθμιδωτο, προθάλαμο και κυρίως θάλαμο, διατηρησε στον κτιστο προθάλαμο άρκετα φθαρμένες τοιχογραφίες με βούκρανα, ρόδακες, δενδρύλλια σχηματοποιημένα και την παράσταση ταύρου και άγελάδας πάνω από την είσοδο του κυρίως θαλάμου.
Στον λαξευτο κυρίως θάλαμο άποκαλύφθηκαν 3 ταφές σε σχημα Πί και βρέθηκε σημαντικός άριθμός κτερισμάτων, παρόλη τη σύληση του ταφου.
Από τα αγγεία του ταφου χαρακτηριστικά είναι τα πολλά δακρυδόχα, ένώ βρέθηκαν και άρκετα λυχνάρια, κρατήρες και κάνθαρος. τα κοσμηματα, όσα διέφυγαν την σύληση, παρουσιάζουν χαρακτηριστικές ομοιότητες με τα σύγχρονό τους στην Αμφίπολη έτσι βρέθηκε περιδέραιο από χρυσό σύρμα και ημιπολύτιμο λίθο, πού καταληγει στα άκρα σε κεφαλές ζώων, «ενώτια» (σκουλαρίκια) μορφης έρωτιδέα και ρόδακα, έλάχιστα χρυσά φύλλα από στεφάνι.
Τα νομίσματα, χάλκινα και άργυρά, τα περισσότερα Άμφιπόλεως και Θεσσαλονίκης, άλλά και άρκετα Ρόδου, Ίστιαίας και Μακεδονικά χρονολογούν τον ταφο στον 2ο π.Χ. αί. και ύποδηλώνουν τίς σχέσεις και τίς εμπορικές άνταλλαγές της πόλης με άλλες γειτονικές η και άπομακρυσμένες περιοχές κατα την διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου.
Στην ύπόλοιπη περιοχη τού Ν. Δράμας, έπισημάνθηκε επίσης νεκροταφείο έλληνιστικών χρόνων ανάμεσα στις Κοινότητες Άγγίτη, Μικρόπολης, Γραμμένης και Χαριτωμένης, ένώ στη Γραμμένη βρέθηκαν και ταφοι των ύστατων έλληνιστικών χρόνων.
στην ελληνιστικη έποχη ανήκουν και τα πρόσφατα εύρηματα κοντα στο χωριό Καλαμώνας, όπου σε χαμηλό γήλοφο με νεκροταφείο, πιθανότατα μικρού γειτονικού οικισμού, συλη θηκαν από άρχαιοκάπηλους δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι .
Δυστυχώς μόνο ύπολείμματα των κτερισμάτων μας έδωσαν την δυνατότητα να τούς χρονολογήσουμε. η ανασκαφή πού άκολούθησε άποκάλυψε κοντα στούς ταφους ταφές- καύσεις, κάλυμμα σαρκοφάγου και ένα μεγάλο χώρο με συγκεντρωμένους μαρμάρινους δόμους μνημείου, στον τοπο άκριβώς όπου πελεκήθηκαν χωρίς να χρησιμοποιηθούν τελικά.
Αρκετοί άπο τούς δόμους έμειναν ημίεργοι . Δίπλα τους βρέθηκε πρόχειρο εργαστηρι μολύβδου για την κατασκευη των συνδέσμων των δόμων. Η ανασκαφή σταμάτησε προσωρινα . Προγραμματίζονται ώστοσο νέες άνασκαφικές έρευνες σε έλληνιστικούς οικισμούς της περιοχής, όπου πιθανότατα άνηκει και το νεκροταφείο.
Κατα τούς ρωμαϊκούς χρόνους, η εύρύτερη περιοχη των Φιλίππων έγινε γνωστη σε όλο τον άρχαίο κόσμο μετα την γνωστη μάχη, το 42 π.Χ. η στρατηγικη και οικονομικη σημασία της περιοχής έκαναν τον Αντώνιο, πού ηταν και ό πρώτος οικιστης της ρωμαϊκης άποικίας, να έγκαταστησει έδώ αμέσως μετα την μάχη τούς παλαίμαχους (VETERA- ΝΙ) στρατιώτες του της 28ης λεγεώνας.
Η δεύτερη πιό πολυάνθρωπη αποίκηση έγινε 12 χρόνια άργότερα, από τον Οκταβιανό Αύγουστο, πού θεωρηθηκε ό ιδρυτης της ' Αποικίας και έφερε ένα πλήθος νέων αποίκων πού διασκορπίστηκε σε όλα τα χωριά και μέχρι τα άκραια όρια της πεδιάδας.
Σε έναν από τούς παλαίμαχους άποικους της Ρωμαϊκης άποικίας, τον II. CLAUDIUS MAXIMUS, άναφέρεται και η έπιτύμβια στηλη πού βρέθηκε, το 1965, στο χωριό Γραμμένη .
Η λατινικη έπιγραφη της στηλης μας δίνει μία λεπτομερη καταγραφη άξιωμάτων στο ρωμαϊκό στρατο και σημαντικές πληροφορίες για τη δομη και λειτουργία του. ' Ο Ρωμαίος της έπιγραφης τιμάται ιδιαίτερα διότι άποκεφάλισε τον βασιλιά των Δακών Δεκέμβαλο- μεγάλο άνταγωνιστη της Ρώμης - και παρέδωόε το κεφάλι του στον αύτοκράτορα Τραϊανό.
Η σκηνη της σύλληψης του Δεκέμβαλου άπεικονίζεται και στο άναγλυφο πού ύπάρχει πάνω από την έπιγραφη , ένώ ένα δεύτερο μικρότερο άναγλυφο κάτω από το πρώτο περιέχει τα «παράσημα» πού άπονεμηθηκαν στον ΤΙ. CLAUDIUS MAXIMUS κατα τούς πολέμους ένα ντια των Δακών και των Πάρθων.
Τα σύνορα της ρωμαϊκης άποικησης, πού είχε βασικά άγροτικό χαρακτη ρα, έφτασαν μέχρι τίς πλαγιές των βουνών πού πλαισιώνουν την πεδιάδα των Φιλίππων.
Σημαντικούς μάρτυρες της έκτασης της ρωμαϊκη ς άποι κησης στην περιοχη του νομού Δράμας άποτελουν οι έπιγραφές πού βρέθηκαν: α) στην πεδιάδα της Δράμας, β) στην περιοχη Προσοτσάνης, γ) στην περιοχη της Πλατανιάς.
Παντου τα έπιγραφικά κείμενα παρέχουν άρκετα σίγουρες ένδείξεις της έξάρτησης τους από τούς Φιλίππους.
Με βάση αύτές τίς ένδείξεις ό P. COLLART ύποστηριξε την ένταξη και των τριών παραπάνω περιοχών στην συνολικη έκταση της ρωμαϊκη ς άποικίας των Φιλίππων, άναιρώντας παλιότερη ύπόθεση του PERDRIZET, πού καταχωρούσε την περιοχη της Πλατανιάς στη Θράκη. την ύπόθεση τού COLLART ένισχύει και η υπαρξη ισχυρού τείχους στην κορυφη λόφου στην θέση «Καλέ», 3 χλμ. βόρεια της Πλατανιάς, πού άποτελουσε πιθανότατα στα ρωμαϊκά χρόνια ακρόπολη κώμης σχετικης με την άποικία των Φιλίππων.
Αλλες σημαντικές οχυρές άκροπόλεις μέσα στα όρια της ρωμαϊκης άποικίας συνανταμε στο Κεφαλάρι και στον Ξηροπόταμο, όπου βρέθηκε και τμημα ρωμαϊκού πιθανότατα ύδραγωγείου, ένώ οικισμός ρωμαϊκης εποχης πού δείχνει την επέκταση της ρωμαϊκης κυριαρχίας πέρα από τα βουνα πού κλείνουν την πεδιάδα, υπήρχε πιθανότατα στην περιοχη των Ποταμών, δπου κατα το 1966 ανασκάφτηκαν κυρίως ταφικοι τύμβοι.
Η άποικία έκτος από το διοικητικό της κέντρο και το λιμάνι (Νεάπολη) είχε έναν άγνωστο άριθμό «κωμών» και μικρών οικιστικών μονάδων και άγροικιών.
Η άφθονία των άρχαίων ερειπίων και των εύρημάτων της ρωμαϊκης εποχης στο νομό Δράμας-κτιρίων, επιγραφών, σαρκοφάγων, κιονοκράνων, ταφων, άκροπόλεων - μας οδηγεί να χαρακτηρίσουμε σάν «κώμες» (VICI) πολλές περιοχές τού νομού όπου αύτα άνηκουν, όπως το Κεφαλάρι, Πλατανιά, Μικρομηλιά, Χαριτωμένη, Καλαμπόκι, Αργυρούπολη, Κύργια, Γραμμένη, Ξηροπόταμο.
Βέβαια δέν είναι γνωστη η οικιστικη τους μορφη και οργάνωση και έτσι είναι έλάχιστες οι γνώσεις μας για την ζωη των άγροτων της περιοχης.
Σχετικά με τίς οδικές άρτηρίες στα ρωμαϊκά χρόνια, ένα τμη μα από την κύρια άρτηρία, την ’ Εγνατία όδό, διέσχιζε την πεδιάδα της Δράμας. Περνούσε κατα τον P. COLLART κοντα από το χωριό Συμβολη , διέσχιζε την γνωστη μεγάλη γέφυρα στη θέση Κούροβο, στρέφονταν πρός τα άνατολικά και περνώντας από τα χωριά Μαυρολεύκη, Καλαμπόκι (όπου βρέθηκε μιλλιάριο), Άγ. Αθανα σιο και πλάι από τα έλη έφθανε στους Φιλίππους.
Στην πεδιάδα της Δράμας βρίσκονταν και ό γνωστος από το «οδοιπορικό των Ιεροσολύμων» σημαντικός σταθμός της Έγνατίας AD DUODE- CIM, 12 ρωμαϊκά μίλια πριν από τούς Φιλίππους. Ό P. COLLART τον τοποθετεί στην περιοχη της Μαυρολεύκης.
Επίσης σταθμός, δευτερεύοντος ομως δρόμου, ήταν ό γνωστος από τον «Πευτιγγεριανό πίνακα», DARAVESCOS, πού τον ταυτίζουν με την σημερινη Δράμα.
'Οπωσδήποτε θά ύπηρχαν και μικρότερης σημασίας δρόμοι για την επικοινωνία των κωμών και των άγροκτημάτων πού δέν βρίσκονταν κατα μηκος της Έγνατίας.
' Η μεταφορά της πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους στο Βυζάντιο, σήμανε και το τέλος της ρωμαϊκης άποικίας, πού παραχώρησε την θέση της σε άξιόλογες ελληνικές πόλεις και Φρούρια του Βυζαντινού κράτους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
P. COLLART: PHILIPPES, VILLE DE MACEDOINE, PARIS 1937 Δ. Γραμμένος: 'Από τούς Προϊστορικούς οικισμούς της 'Αν. Μακεδονί¬ας, Α.Δ. 30 (1975) Μελέτες, σελ. 193-234.
Δ. Θεοχάρης: Νεολιθικη 'Ελλάς με (συνεργασία και άλλων) έκδ. Τραπ. 'Ελλάδος ’Αθη να 1973
D. THEOCHARIS: PREHISTORY OF EASTERN MACEDONIA AND THRACE, στη σειρά άρχ. έλλ. πόλεις, No 9, 1971 X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη: Α.Δ. 22 (1967) Χρονικά σ. 427-429 36 Α.Δ. 23 (1968) Χρονικά σ. 356-7
Α.Δ. 24 (1969) Χρονικά σ. 355-6 Α.Δ.. 25 (1970) Χρονικά σ. 401-2 Α.Δ. 26 (1971) Χρονικά ο. 419 Α.Δ. 28 (1973) Χρονικά σ. 451 Δ. Λαζαρίδης: η ρωμαϊκη άποικία των Φιλίππων (στην σειρά Άρχ. έλλην. πόλεις) No 20, 1973.
Στ. Μερτζίδης: Αί χώραι του παρελθόντος, Άθη ναι 1885 Αίκ. Ρωμιοπούλου: Α.Δ., 20 (1965) Χρονικά σελ. 451 Δ. Σαμσάρης: ' Η ιστορικη γεωγραφία της ' Αν. Μακεδονίας κατα την άρχαιότητα, Θεσσ. 1976
Μ. SPEIDEL: THE CAPTOR OF DECEBALUS, A NEW IMCRIPTION FROM PHILIPPI, J.R.S. VOL. LX (1970) σελ. 142-153
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου